Bazuar në të gjitha problematikat e identifikuara nga monitorimi i ISP, që nga dobësitë në përfaqësim, mungesën e integritetit në kandidime, përdorimin e burimeve publike në fushatë, dobësitë e institucioneve përkatëse, deri te mungesa e ndëshkueshmërisë dhe reagimit adekuat në rastin e krimeve zgjedhore del qartë nevoja për një reformim rrënjësor dhe të koordinuar të sistemit elektoral në Shqipëri. Kjo reformë nuk duhet të mbetet në nivelin e debatit politik apo retorikës institucionale, por të materializohet përmes akteve konkrete dhe mekanizmave të matshëm zbatimi.
- Rekomandimi i parë dhe më urgjent mbetet realizimi i një Reforme Zgjedhore gjithëpërfshirëse dhe transparente, e cila të drejtohet nga një komision parlamentar me përfaqësim proporcional nga të gjitha forcat politike, por me mbështetje të fortë teknike nga ekspertë të pavarur dhe aktorë të shoqërisë civile. Ky komision duhet të ketë një mandat të qartë, afate kohore të përcaktuara dhe obligime konkrete për të trajtuar të gjitha rekomandimet e mbetura të OSBE/ODIHR dhe institucioneve shqiptare.
- Së dyti, është thelbësore të miratohet një kod etik detyrues për partitë politike dhe kandidatët, që të përfshijë standarde të verifikueshme për integritetin, përgatitjen dhe përgjegjësinë publike. Ky kod duhet të mbështetet nga një mekanizëm verifikimi të pavarur, me përfaqësues të KQZ-së, institucioneve të drejtësisë dhe organizatave të shoqërisë civile. Zbatimi i tij duhet të pasohet me sanksione konkrete, përfshirë përjashtimin nga gara të kandidatëve që nuk përmbushin kriteret.
- Shqipëria ka nevojë për një strukturë të përhershme dhe të pavarur për monitorimin e financimeve elektorale dhe përdorimit të burimeve publike. Deri më tani, kontrolli financiar në zgjedhje është i fragmentuar dhe kryesisht formal. Një institucion i posaçëm, nën mbikëqyrjen e KLSH-së dhe në bashkëpunim me SPAK dhe KQZ, duhet të kontrollojë deklaratat financiare në kohë reale dhe të publikojë raporte periodike të detajuara.
- Së katërti, është thelbësore të krijohet një qasje e unifikuar dhe digjitale për publikimin e të dhënave zgjedhore, që të përfshijë të gjitha vendimet e KQZ-së, listat e kandidatëve me biografi, dokumentet e dekriminalizimit dhe deklaratat financiare. Platforma duhet të jetë lehtësisht e përdorshme nga publiku, mediat dhe organizatat e shoqërisë civile.
- Së pesti, për të garantuar që inteligjenca artificiale të mos kthehet në një instrument manipulimi politik, por të shërbejë si mjet për transparencë dhe përfshirje, rekomandohet hartimi i një kuadri ligjor të dedikuar për përdorimin e saj në fushatat elektorale. Ky kuadër duhet të përfshijë detyrimin e partive për të deklaruar publikisht përdorimin e teknologjive të AI-së, transparencën mbi të dhënat e përdorura dhe ndalimin e çdo forme dezinformimi të gjeneruar me mjete artificiale. Po ashtu, një strukturë ndërinstitucionale me përfaqësues të KQZ-së, Autoritetit për Mbrojtjen e të Dhënave Personale dhe shoqërisë civile duhet të krijojë një sistem vlerësimi etik dhe monitorimi të përdorimit të AI-së gjatë gjithë procesit zgjedhor.
- Së gjashti, për të forcuar integritetin moral dhe politik të institucioneve, duhet të promovohet një kulturë e përgjegjësisë dhe dorëheqjes, kur një zyrtar ose kandidat përfshihet në hetime për korrupsion, abuzim apo krime zgjedhore. Kjo nuk mund të jetë thjesht çështje ligji, por duhet të vendoset si normë politike dhe standard etik.
- Së fundmi, është jetike të investohet në edukimin qytetar për të drejtat zgjedhore, integritetin e procesit dhe rolin e votuesit. Një shoqëri e informuar është garanci për zgjedhje të lira. Institucionet arsimore, mediat dhe organizatat e shoqërisë civile duhet të bashkëpunojnë për të ndërtuar një kulturë zgjedhore që i bën qytetarët më të vetëdijshëm dhe më të përfshirë.
Në përmbyllje, zgjedhjet e 2025-ës treguan se Shqipëria ka ende një rrugë të gjatë përpara për të arritur standardet e një demokracie evropiane. Megjithatë, përpjekjet e bëra nga disa institucione, si SPAK dhe organizatat monitoruese, dëshmojnë se ekziston potencial për përmirësim. Sfida kryesore mbetet vullneti politik për të bërë ndryshime të vërteta dhe për të ndërtuar institucione që nuk varen nga ciklet elektorale, por nga besimi qytetar dhe forca e ligjit. Kjo është rruga drejt një demokracie të qëndrueshme, gjithëpërfshirëse dhe me integritet.
Raporti i ekspertit monitorues mund te lexohet ketu:
